Skontaktuj się z nami:
602 510 317, 781 833 444

Zajdel & Szafraniec

Publikacje

Kompensata wierzytelności – na czym polega i czy zawsze jest możliwa

Art. 498 KC (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.) §1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. §2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Obustronne transakcje, czyli takie, przy których przedsiębiorcy są dla siebie równocześnie sprzedawcami i nabywcami, to częste zjawisko w obrocie gospodarczym. Kontrahenci mogą skorzystać z dużego ułatwienia, jakim jest kompensata wzajemnych zobowiązań. I to właśnie kompensata wierzytelności będzie tematem niniejszego opracowania.

Kompensata wzajemnych zobowiązań to rozliczenie bezgotówkowe, które nie jest barterem ani formą zapłaty, dlatego nie można jej umieszczać na fakturach jako metodę płatności. Przedsiębiorcy mają prawo do takiego rozliczenia, gdy mają zobowiązania dwustronne, czyli jeśli są dla siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami. Kompensata wzajemnych zobowiązań to równoległe umarzanie się wierzytelności, jednakże tylko do wysokości wierzytelności o niższej wartości. Tak więc kompensaty są formą rozliczeń bezgotówkowych pomiędzy kontrahentami i dają możliwość dokonania rozliczeń należności z jednej strony i zobowiązań z drugiej w warunkach braku płynnych środków płatniczych. Stanowią one też dobry sposób na poprawę płynności finansowej i mogą być przeprowadzane przez same przedsiębiorstwa lub z udziałem wyspecjalizowanych jednostek gospodarczych. Potrącenie kompensacyjne nie narusza ustawy o działalności gospodarczej, gdyż jest jedną z form rozliczeń pomiędzy wierzycielami. Może ono przynieść szereg korzyści, dlatego jest chętnie stosowane w obrocie wierzytelnościami. Jedną z nich jest unikanie dwukrotnego regulowania zobowiązań pomiędzy podmiotami, które świadczą sobie nawzajem usługi i dostarczają towary. Tak wiec kompensata jest sposobem na rozliczenie się przedsiębiorców, pozwalającą na wywiązanie się ze zobowiązań a także oszczędność czasu i pieniędzy.

Przedsiębiorcy mogą skorzystać z dwóch rozwiązań: umownego lub ustawowego potrącenia należności:

a)   Umowna kompensata wzajemnych zobowiązań opiera się na założeniach ustalonych przez Strony na zasadzie wolnego wyboru, gdy Strony łączy Umowa dotycząca kompensaty wzajemnych rozrachunków. Nie muszą one przejmować się wyłączeniami od potrąceń, jakie nakłada KC na potrącenia ustawowe;

b)   Ustawowa kompensata wzajemnych zobowiązań opiera się z kolei na Kodeksie Cywilnym i może dotyczyć tylko wzajemnych wierzytelności, które są wymagalne, czyli potrącenie może objąć wierzytelności powstałe po upływie terminów spłaty znajdujących się w umowie. Co to znaczy? Oznacza to, że ich termin wymagalności, co do spłaty już minął. Jeżeli natomiast została ona wypowiedziana przed terminem, wówczas bierze się pod uwagę okres wypowiedzenia. Ustawowa kompensata jest skuteczna, jeśli nastąpi skuteczne złożenie oświadczenia woli drugiej Stronie zgodnie z dyspozycją art. 499 KC.

Art. 499 KC precyzuje sposób w jaki można korzystać z metody rozliczeń jaką jest kompensata wzajemnych zobowiązań i tak potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.  Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. W prawie nie ma jednak ściśle określonej formy oświadczenia, co zostawia przedsiębiorcom wolną rękę. Do wyboru mają formę pisemną lub ustną, najważniejsze, by druga strona otrzymała taką informację. Oczywiście, ze względu na bezpieczeństwo, zaleca się zwrócenie się do kontrahenta z oświadczeniem w formie pisemnej. Wówczas przedsiębiorca ma dowód na wypadek, gdyby dostał informację o zaleganiu z płatnością za daną transakcję, która miała być potrącona z wzajemnych należności.

Są jednak wierzytelności, których ustawowa kompensata wzajemnych zobowiązań nie może obejmować. Należą do nich:

a)   wierzytelności przeterminowane, jeżeli potrącenie nie było możliwe przed ich przeterminowaniem (art. 502 KC). Można bowiem co do zasady skompensować wierzytelności przeterminowane. Tutaj jednak trzeba zwrócić uwagę na to czy potrącenie było możliwe jeszcze przed jej przeterminowaniem czy też nie.
W sytuacji, kiedy potrącenie było możliwe już po przedawnieniu niestety takie ustawowe potrącenie nie jest możliwe. Potrącenie wierzytelności przedawnionej dokonuje się tak samo jak w przypadku nieprzedawnionych zaległości (długów). Przesłanki potrącenia wierzytelności przedawnionej;

b)   wierzytelności zajęte, jeżeli dłużnik stał się wierzycielem swojego wierzyciela już po dokonaniu zajęcia (art. 504 KC). Może bowiem zdarzyć się taka sytuacja, kiedy osoba trzecia zajmie wierzytelność, którą chcielibyśmy skompensować. Art. 504 KC w pełnym brzmieniu ma następującą treść: Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta. Regulacja ta oznacza że można potrącić taką wierzytelność tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swojego wierzyciela przed dokonaniem zajęcia. Potrącone mogą być tylko wierzytelności pieniężne oraz rzeczy tej samej jakości oznaczone, co do gatunku. Oznacza to że nie możemy kompensować wierzytelności z których jedna dotyczy np. warzyw a druga samochodu. Aby doszło do kompensaty należy sprawdzić czy można je zaskarżyć w sądzie;

c)   wierzytelności nieulegające zajęciu. Do takich należą m. in.: odszkodowanie, zadośćuczynienie;

d)   wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania, takiej jak alimenty;

e)   wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;

f)    wierzytelności co do których potrącenie jest wyłączone na podstawie przepisów szczególnych, do takich należą wierzytelności nie podlegające zajęciu komorniczemu.

W zależności od sposobu kompensat należności i zobowiązań można wyróżnić następujące rodzaje kompensat:

a)   kompensaty towarowe – występują obecnie w obrocie gospodarczym na niewielką skalę. Polegają one na tym, że pośrednicy finansowi, dystrybutorzy nabywają długi podmiotów produkujących wyroby (których na rynku brakuje) i nimi regulują zakupy tych towarów, aby je następnie zbyć na rynku z zyskiem.;

b)   kompensaty finansowe – w zależności od ilości biorących w nich udział przedsiębiorstw, mogą mieć charakter kompensat wzajemnych (dwustronnych) lub kompensat wielostronnych. Należy zauważyć, iż kompensaty mogą być dokonywane pomiędzy podmiotami gospodarczymi, ale również mogą mieć charakter potrąceń podatkowych. Ten typ kompensat znajduje największe zastosowanie w grupach podmiotów o znaczących powiązaniach kooperacyjnych, ale może również być stosowana w przypadku odzyskiwania należności od podmiotów o bardzo słabej kondycji finansowej. Całkowite lub częściowe kompensowanie własnych zobowiązań daje nabywcy wymierne korzyści w postaci spłaty własnego długu jedynie za część jego wartości, która odpowiada cenie nabycia wierzytelności. Ceny te zawierają się zazwyczaj w przedziale 60 – 95% wartości nominalnej;

c)   kompensaty towarowo – pieniężne – kompensaty zobowiązań i należności przeprowadzają między sobą podmioty, które mają z reguły podobne wartości wzajemnych wierzytelności. Jednakże zdarzają się sytuacje w którym rozbieżności tych kwot są dość znaczne  i wówczas przedsiębiorstwa powinny dodatkowo przeprowadzić kompensatę towarową. Wtedy właśnie mamy do czynienia z kompensatą towarowo – pieniężną.

W / w rodzaje kompensat traktuje się jako formę płatności, gdy występują problemy z płynnością finansową lub jako sposób windykowania długów od kontrahentów.

Dość często przeprowadzaną formą kompensat są przedpłaty. Ma to miejsce wtedy, gdy terminy wzajemnych świadczeń nie pokrywają się. Podmiot, którego zobowiązanie wobec partnera nie jest jeszcze wymagalne może zgodzić się na kompensatę, ale z odpowiednio naliczonym rabatem.

Przykładem kompensaty dwustronnej może być zakup wierzytelności jednostek budżetowych w celu potrącenia zobowiązań podatkowych nabywcy, ze wzajemnie wymagalnej wierzytelności należnej podatnikowi od Skarbu Państwa. Szczególnym zainteresowaniem wśród przedsiębiorców posiadających duże zobowiązania podatkowe cieszyły się w okresie rozliczeń podatkowych wierzytelności szkół i szpitali, głównie z tytułu świadczenia usług na rzecz tych podmiotów. Wierzytelności te były kupowane przez przedsiębiorstwa po cenie niższej niż wartość nominalna, co było dla nich zyskiem, jednak przez to zmniejszeniu ulegały przychody budżetu państwa. Z tego powodu możliwość ich dokonywania została mocno ograniczona.

Z kolei w kompensatach wielostronnych uczestniczą minimum trzy podmioty gospodarcze a ich maksymalna liczba nie jest ograniczona przepisami prawa. Najczęściej pomiędzy podmiotami występuje kompensata wielostronna zamknięta. Na czym ona polega? Otóż  różne przedsiębiorstwa winne są sobie rożne kwoty. Kompensata w tym przypadku polega na odjęciu najniższej kwoty występującej w tym cyklu od każdej wzajemnej wierzytelności. Przeprowadzenie kompensaty wielostronnej jest dość skomplikowane i wymaga nie tylko wiedzy prawnej, ale także znajomości rynku, na którym działa dany kontrahent. Może ona dotyczyć oprócz należności i zobowiązań, także kwoty nie zrealizowanego jeszcze zamówienia o ile na wniosek jednego podmiotu zgodzą się pozostałe.

Na koniec pozostaje rozważenie jak wygląda dokonana kompensata z punktu widzenia przepisów prawa podatkowego. Pamiętać bowiem trzeba że uregulowanie kwoty wynikającej z faktury wystawionej przez kontrahenta w drodze kompensaty (potrącenia) wzajemnych należności stanowi uregulowanie należności w rozumieniu przepisów prawa podatkowego. Tak wynika z interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi z dnia 24.07.2013r nr IPTPP1 / 443 – 358 / 13 – 4 / MGr. Podatnik we wniosku o interpretację wskazał, że otrzymał od kontrahenta zawiadomienie, iż w deklaracji VAT – 7 za marzec 2013r zgodnie z art. 89a ust. 6 ustawy o VAT, dokonano korekty VAT należnego. Ponadto w zawiadomieniu wskazano, że dłużnik jest zobowiązany do pomniejszenia podatku naliczonego podlegającego odliczeniu o kwotę podatku wynikającego z nieuregulowanych faktur, poprzez korektę deklaracji za okres, w którym dokonano odliczenia.

Podatnik stwierdził, że w jego księgach rachunkowych zobowiązanie (dług) wobec tego kontrahenta nie istnieje, ponieważ przedmiotowa faktura, w oparciu o kompensatę umowną z grudnia 2011r została skompensowana z inną fakturą. Podatnik poinformował kontrahenta o dokonywaniu takiej kompensaty. Zasadność dokonania kompensaty została zakwestionowana przez kontrahenta w ten sposób, iż wystąpił on przeciwko podatnikowi na drogę sądową w postępowaniu o zapłatę. Postępowanie sądowe jest w toku.

W związku z tym zadał pytanie, czy ma obowiązek dokonać pomniejszenia podatku VAT naliczonego zgodnie z regulacją zawartą w art. 89b ust. 1 ustawy o VAT.

Zdaniem podatnika, pomimo otrzymanego zawiadomienia o dokonaniu korekty podatku należnego, nie ma podstaw prawnych do skorygowania podatku naliczonego podlegającego odliczeniu w oparciu o art. 89b ust. 1 ustawy o podatku VAT, albowiem nieuregulowana należność u podatnika nie istnieje. Podatnik podkreślił, że dokonał zapłaty poprzez kompensatę należności i zobowiązania. Wskazane przepisy, zdaniem podatnika, nie mogą oznaczać, że w wyniku otrzymania zawiadomienia od wierzyciela o skorzystaniu z ulgi na złe długi, podatnik – dłużnik ma obowiązek dokonania korekty podatku naliczonego, bez względu na to, czy dług faktycznie istnieje.

Organ podatkowy wyjaśnił, że w niniejszej sprawie będą miały zastosowanie przepisy ustawy o VAT obowiązujące przed dniem 01.01.2013r. Dodatkowo uznał, że warunkiem skorzystania z ulgi na złe długi jest po prostu istnienie długu. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego potrącenie wierzytelności jest jedną z form wygaśnięcia zobowiązania w wyniku wykonania świadczenia poprzez umorzenie wzajemnych wierzytelności między stronami. Wygaśnięcie zobowiązania przez potrącenie (kompensatę wierzytelności), następuje wówczas, gdy jedna strona jest w stosunku do drugiej dłużnikiem i jednocześnie wierzycielem, tj. ma zarówno wierzytelności, jak i zobowiązania względem drugiej strony. Potrącenie zatem stanowi formę wzajemnej zapłaty za istniejące pomiędzy stronami zobowiązania, co pozwala na traktowanie jej na równi z zapłatą.

Zakres pojęciowy zwrotu użytego w art. 89b ustawy o VAT, tj. „uregulowania należności” nie budzi wątpliwości. Jego istotą jest zaspokojenie wierzyciela, zatem należy przyjąć, że „uregulowanie” następuje z chwilą, z którą wierzyciel zostaje zaspokojony. Użyte w wyżej wymienionych regulacjach pojęcie „uregulowania” jest pojęciem szerokim (szerszym od pojęcia „zapłaty należności”). Poprzez użycie tego pojęcia dopuszcza się różne sposoby uregulowania należności dokonywane pomiędzy kontrahentami.

Kwoty objętej potrąceniem nie można zatem uznać za kwotę nieuregulowaną w rozumieniu art. 89b ustawy o VAT.

Wobec powyższego, uregulowanie przez podatnika należności wynikającej z faktury wystawionej przez kontrahenta w drodze kompensaty wzajemnych i wymagalnych należności nie spowoduje wystąpienia obowiązku skorygowania podatku naliczonego na podstawie przepisów art. 89b ustawy o VAT, o ile wystąpiło wzajemne potracenie.

Reasumując:

Obustronne transakcje, czyli takie, przy których przedsiębiorcy są dla siebie równocześnie sprzedawcami i nabywcami, to częste zjawisko w obrocie gospodarczym. Jak wykazano powyżej kontrahenci mogą ułatwiać sobie życie i skorzystać z takiego narzędzia, jakim jest kompensata wzajemnych zobowiązań. Jednakże kompensata wzajemnych zobowiązań jako rozliczenie bezgotówkowe, nie jest ani barterem ani formą zapłaty i dlatego bezwzględnie nie można jej umieszczać na fakturach jako metodę płatności. Pamiętać trzeba iż przedsiębiorcy mają prawo do takiego rozliczenia, gdy mają zobowiązania dwustronne, czyli jeśli są dla siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami.

 

                                              Opracowanie: Sabina Szafraniec

Jedna odpowiedź

  1. Izabela pisze:

    Witam,
    Mam pytanie odnośnie kompensat. Mam przypadek iż z kontrahentem jesteśmy jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielem. Wystawiliśmy notę odsetkową za zwłokę w zapłacie i nasz dłużnik nie chce jej zapłacić. Czy można kompensować notę odsetkowe z fakturą (za wykonaną usługę) wystawioną przez naszego dłużnika?

Skomentuj