Skargę pauliańską (actio pauliana) reguluje art. 527 KC §1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
§2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
§3. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
§4. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Skarga pauliańska jest to rodzaj powództwa, którego celem jest podważenie i zakwestionowanie czynności związanych ze sprzedażą lub darowizną majątku dłużnika. Korzenie tej instytucji sięgają jeszcze prawa rzymskiego, a jej celem jest ochrona wierzyciela przed czynnościami dłużnika mającymi na celu wyzbycie się majątku, z którego mogłoby nastąpić zaspokojenie wierzyciela. Skarga pauliańska pozwala wierzycielowi wystąpić do sądu o uznanie bezskuteczności czynności prawnej dłużnika, wskutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, jeżeli dłużnik działał z zamiarem i świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy dochowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć. Ze skargi pauliańskiej można skorzystać niezależnie od stanu sprawy i nie jest ważne, czy wierzyciel dysponuje już prawomocnym tytułem wykonawczym na dochodzoną wierzytelność. Istota powództwa paulińskiego sprawdza się do uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią, dlatego że czynność ta została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela. Tym samym skuteczne powództwo pauliańskie umożliwia przeprowadzenie egzekucji ze składnika majątku dłużnika, który traktowany jest tak, jakby nigdy nie został zbyty.
Przesłanki skargi pauliańskiej, które muszą wystąpić łącznie są następujące:
- istnienie wierzytelności;
- dokonanie przez dłużnika z osobą trzecią czynności prawnej, na skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową oraz doszło do pokrzywdzenia wierzycieli;
- działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli;
- wiedza lub możliwość (przy zachowaniu należytej staranności) dowiedzenia się o tym przez osobę trzecią (zła wiara);
- istnienie godnego ochrony interesu wierzyciela w postaci wierzytelności.
Należy pamiętać, iż ciężar udowodnienia wszystkich wyżej wskazanych przesłanek zgodnie z art. 6 KC spoczywa na wierzycielu. By skorzystać ze skargi pauliańskiej należy także wykazać, że dłużnik miał świadomość, iż godzi w interesy wierzyciela, a osoba trzecia, która otrzymała korzyść, wiedziała o tym lub z łatwością mogła się dowiedzieć.
Przedmiot skargi pauliańskiej
Mogą nim być wyłącznie czynności prawne – niezależnie od tego, czy będą to czynności prawne jednostronne czy dwustronne. Przedmiotem skargi pauliańskiej natomiast nie może być czynność prawna jeszcze nie dokonana. Na przykład: umowa o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności małżeńskiej zawarta z pokrzywdzeniem wierzyciela może być przez niego zakwestionowana skargą paulińską vide: wyrok SN z dnia 28.04.2004r. (sygn. akt III CK 469 / 02), ugoda sądowa, której zawarcie doprowadziło do umorzenia postępowania na podstawie art. 355 § 1 KPC, może być zaskarżona przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej vide: wyrok SN z dnia 15.10.1999r. (sygn. akt III CKN 388 / 98), skarga pauliańska jest dopuszczalne także wtedy, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej czynności wchodził do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka vide: wyrok SN z dnia 06.06.2003r., sygn. akt IV CKN 204 / 01).
Czynność prawna dłużnika dokonana „ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli”
Z pokrzywdzeniem wierzycieli mamy do czynienia w sytuacji, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika stał się on niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Dla stwierdzenia niewypłacalności dłużnika nie jest konieczne wszczęcie postępowania egzekucyjnego i wykazanie jego nieskuteczności. Wierzyciel może wykazywać niewypłacalność dłużnika za pomocą wszelkich dowodów a nie tylko poprzez przeprowadzenie nieskutecznej egzekucji vide: wyrok SA w Warszawie z dnia 06.12.1996r. (sygn. akt I ACr 853 / 96). Jeśli wierzyciel nie dysponuje tego rodzaju dokumentem (postanowieniem o nieskutecznej egzekucji), może złożyć na podstawie art. 913 KPC wniosek o złożenie przez dłużnika wykazu posiadanego majątku.
Tak więc pokrzywdzenie wierzyciela powstaje na skutek takiego stanu faktycznego majątku dłużnika, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28.11.2001r. (sygn. akt IV CKN 525 / 00). Między czynnością prawną dłużnika a pokrzywdzeniem wierzyciela musi istnieć związek przyczynowy. Dlatego zaskarżona może być tylko taka czynność prawna, której skutkiem jest zmniejszenie majątku dłużnika – albo z majątku tego coś ubyło, albo do majątku tego nie weszło to, co mogło i powinno wejść, gdyby czynność nie została dokonana. Jednocześnie ze zmianą w majątku dłużnika musi wiązać się uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią. Korzyść ta może polegać na nabyciu rzeczy lub prawa albo na zwolnieniu z obowiązku. I tylko taka czynność może być zaskarżona.
Ale nie każda czynność prawna powodująca zmniejszenie majątku dłużnika może być uznana za krzywdzącą wierzycieli. Nie będzie ona miała takiego charakteru wówczas, jeżeli dłużnik w zamian za swoje świadczenie uzyskał ekwiwalent, który nadal znajduje się w jego majątku lub posłużył mu do zaspokojenia wierzycieli. Do przyjęcia, iż osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, wystarczy wykazanie, że na podstawie czynności prawnej dłużnika nabyła ona rzecz lub prawo albo została zwolniona z obowiązku, co spowodowało zmianę w majątku dłużnika prowadzącą do pokrzywdzenia wierzycieli vide: wyrok SN z dnia 07.12.1999r. (sygn. akt I CKN 287 /98). Trzeba pamiętać, iż dłużnik działa z pokrzywdzeniem pozostałych wierzycieli nawet wtedy, gdy stał się niewypłacalny na skutek czynności prawnych z innymi wierzycielami.
Pokrzywdzenie wierzyciela należy oceniać nie według chwili dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią, lecz według chwili jej zaskarżenia czyli wystąpienia z żądaniem uznania bezskuteczności czynności prawnej vide: wyrok SN z dnia 22.03.2001r. (sygn. akt V CKN 280 / 00). Dla uznania czynności prawnej za bezskuteczną wystarczające jest ustalenie, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Do przyjęcia zaś świadomości dłużnika o pokrzywdzeniu wierzycieli, wystarczy by dłużnik takie pokrzywdzenie przewidywał w granicach ewentualności. Rzeczą obojętną przy tym jest, do którego z wierzycieli się ona odnosiła. Przyjmuje się także, iż jest niezbędnym, aby świadomość pokrzywdzenia istniała już w chwili dokonywania przez dłużnika czynności prawnej, czyli najpóźniej w momencie podejmowania przez niego ostatniego zachowania niezbędnego do wystąpienia negatywnego dla jego majątku skutku.
Osoba bliska w skardze pauliańskiej
Zdefiniowanie danej osoby jako bliskiej zależy od konkretnych okoliczności faktycznych. Do osób tych w pierwszym rządzie obok bliskich członków rodziny zaliczyć można także np. przyjaciół, kolegów, konkubentów, narzeczonych czy też zaufanych pracowników. Przyjmuje się, że gdy osobą trzecią nie jest osoba fizyczna – a np. spółka prawa handlowego – wystarczy istnienie stosunku bliskości w odniesieniu do jednego członka zarządu – nawet gdy on czynności nie zawierał. Ponieważ sam przepis nie określa, co rozumie pod pojęciem stosunku bliskości a ustawodawca nie dokonuje także w żadnym przepisie wyliczenia osób bliskich dlatego należy odwoływać się do oceny realnie istniejących faktów: więzi uczuciowej, przyjacielskiej, majątkowej czy powiązań gospodarczych. Stosunek bliskości musi istnieć w chwili dokonania czynności prawnej przez dłużnika.
Przyjmuje się, że jeżeli wskutek krzywdzącej wierzycieli czynności prawnej dłużnika, korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskich z nim stosunkach (lub będąca z nim w stałych stosunkach gospodarczych) domniemywa się, że wiedziała ona o nieuczciwych zamiarach dłużnika. Jednak domniemanie to jest domniemaniem usuwalnym, oznacza to że osoba trzecia może wykazywać, że mimo stosunku bliskości z dłużnikiem nie wiedziała o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się o tym dowiedzieć.
Wiedza lub możliwość (przy zachowaniu należytej staranności) dowiedzenia się przez osobę trzecią o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (zła wiara)
Wiedza osoby trzeciej o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli nie musi być pozytywna – przyjmuje się, iż wystarczy, by osoba ta mogła się o tym dowiedzieć, zachowując należytą staranność.
Darowizna w świetle skargi pauliańskiej
Zgodnie z art. 528 KC Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Uzyskanie korzyści majątkowej „bezpłatnie” musi być rozumiane szerzej niż darowizna. Obejmuje ono bowiem wszelkie czynności prowadzące do uzyskania korzyści, które nie znalazły odpowiedniego ekwiwalentu w ujęciu obiektywnym. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Rozporządzenie korzyścią na rzecz osoby czwartej
Zdarzają się sytuacje, że osoba trzecia rozporządzi uzyskaną korzyścią na rzecz kolejnej osoby (osoby czwartej). Wówczas powództwo należy skierować bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której rozporządzenie nastąpiło, ale tylko wówczas, jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne lub osoba czwarta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej za bezskuteczną. Wówczas obowiązują te same reguły jakie zostały opisane w niniejszym opracowaniu z tym że, formułując żądanie, należy wnioskować o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej między osoba trzecią a osobą czwartą w stosunku do wierzyciela.
Wyzbycie się majątku przez osobę trzecią na rzecz osoby czwartej stanowić będzie temat odrębnego opracowania.
Termin przedawnienia skargi pauliańskiej
Należy pamiętać, iż uznanie czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności i moment kiedy o tym fakcie dowiedział się wierzyciel, jest bez znaczenia! W tym terminie (5 lat) wierzyciel musi wnieść pozew lub podnieść zarzut. Jeśli tego nie uczyni – uprawnienie do żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną wygasa.
Postępowanie procesowe
- Pozew o uznanie czynności za bezskuteczną może wnieść wierzyciel dłużnika – strony danej czynności i wnosi się go przeciwko osobie trzeciej – tej która kosztem wierzyciela uzyskała korzyść majątkową. Pozwanym natomiast jest nie dłużnik, czyli ten który wyzbył się majątku.
- Pozew wnosi się do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania (siedziby) pozwanego.
- Wartość przedmiotu sporu wyznacza wartość wierzytelności przysługującej wierzycielowi. Nie będzie to zatem wartość zbytego przedmiotu.
- Opłata od pozwu ze skargi pauliańskiej wynosi 5% wartości przedmiotu sporu.
- Przy określaniu treści żądania należy domagać się uznania czynności za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Nie można żądać unieważnienia umowy czy też ustalenia bezskuteczności czynności prawnej, ponadto należy zawsze wskazać, w stosunku do kogo bezskuteczność ma zostać uznana. Nieprawidłowe określenie żądania skutkować będzie oddaleniem powództwa. Błędne będzie również dodatkowe żądanie nakazania dłużnikowi poddania się egzekucji. Jeżeli znajdzie się ono nawet obok prawidłowo sformułowanego żądania, powództwo również zostanie oddalone. W uzasadnieniu należy przypomnieć o zadłużeniu, którym obarczony jest dłużnik, o jego wysokości i pochodzeniu. Warto przedstawić dowody dokumentujące istnienie długu oraz powołać się na obrót majątkiem przez dłużnika, który zobowiązany jest do spłaty zadłużenia.
Wniosek o zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego:
W pozwie można zawrzeć wniosek o zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego. Należy uprawdopodobnić roszczenie i interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Uprawdopodobnienie roszczenia pauliańskiego polega na wykazaniu, że przesłanki z przepisu art. 527 KC zostały spełnione. Natomiast uprawdopodobnienie interesu prawnego to wskazanie, że brak zabezpieczenia poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania. Następnie należy wskazać sposób zabezpieczenia. Należy pamiętać, że roszczenie pauliańskie jest roszczeniem o charakterze niepieniężnym, w związku z czym można wskazać tylko takie sposoby zabezpieczenia, które zostały przewidziane dla roszczeń niepieniężnych. W tym przypadku sposobem zabezpieczenia może być jedynie zakaz zbywania i obciążania przedmiotu. Jeżeli zbytym przedmiotem była nieruchomość, konieczne jest złożenie wniosku o wpis ostrzeżenia w księdze wieczystej o zakazie zbywania i obciążania nieruchomości. Nie można żądać wpisania hipoteki na nieruchomości, bo ta zabezpiecza jedynie roszczenie pieniężne.
Skutki uznanej skargi pauliańskiej
Wyrok uwzględniający skargę pauliańską jest orzeczeniem o charakterze konstytutywnym, który nie nadaje się do egzekucji. Nie może mu zostać nadana klauzula wykonalności. Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Podstawowy skutek skargi pauliańskiej polega więc na tym, że w razie jej uwzględnienia i uznania przez sąd czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela, wierzyciel ten uzyskuje uprawnienie do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów, które w wyniku zaskarżonej czynności wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły i znajdują się w majątku osoby trzeciej. Tak więc po uzyskaniu prawomocnego orzeczenia uwzględniającego skargę, wierzyciel podejmuje kroki mające na celu wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Wniosek egzekucyjny kieruje się przeciwko dłużnikowi (nie osobie trzeciej) na podstawie tytułu wykonawczego uzyskanego przeciwko niemu, jednocześnie załączając wyrok uzyskany na skutek wniesienia skargi pauliańskiej. We wniosku wskazuje się składnik majątku, z którego przeprowadzenia egzekucji domaga się wierzyciel. Wówczas komornik dokona jego zajęcia tak, jak gdyby przedmiot ten nigdy nie wyszedł z majątku dłużnika, a wierzyciel będzie mógł skutecznie dochodzić przysługującej mu wierzytelności.
Domniemania w skardze pauliańskiej
Celem uporządkowania powyższych wywodów należy zauważyć, iż skarga pauliańska posiada znaczną ilość domniemań prawnych. Domniemanie prawne oznacza, że strona w procesie nie musi dowodzić faktów, których dotyczy domniemanie, bowiem domniemanie zastępuje dowód. Istniejące domniemania prawne w procesie paulińskim to narzędzie szczególnie pomocne wierzycielowi, ponieważ to pozwany, przedkładając dowody na swoje twierdzenia, musi wykazać odmienny stan rzeczy niż przedstawiony przez wierzyciela (dowód przeciwny – obalenie domniemania). Oto one:
- korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem – domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela
- korzyść majątkową osoba trzecia uzyskała bezpłatnie − jeżeli czynność prawna była czynnością bezpłatną, nie trzeba wykazywać stosunku bliskości (zakres szerszy niż pojęcie darowizny, może być to fikcyjna umowa sprzedaży)
- korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych – domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli
- jeśli wskutek dokonania darowizny dłużnik stał się niewypłacalny – domniemywa się że działał ze świadomością pokrzywdzenia
Wnioski
Skarga pauliańska chroni wierzyciela przed pokrzywdzeniem w wyniku dokonania przez dłużnika czynności prawnej, w następstwie której stał się niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem tej czynności. Wierzyciel może żądać, aby taka czynność prawna została uznana w stosunku do niego za bezskuteczną i w konsekwencji on mógł poszukiwać zaspokojenia z tych składników, które skutkiem owej czynności wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły. Jego powództwo kierowane jest jednak nie przeciwko dłużnikowi, lecz przeciwko osobie trzeciej, która skutkiem czynności prawnej dłużnika nabyła prawo lub zwolniona została z obowiązku.
Instytucja skargi pauliańskiej jest jednym z najczęściej wykorzystywanych przez przedsiębiorców narzędzi ochrony przed nieuczciwymi kontrahentami. Dlaczego? Ponieważ daje prawną szansę obrony wierzyciela przed „uciekaniem” przez dłużnika z majątkiem. Tak więc obco brzmiąca nazwa „skarga paulińska” nie powinna odstraszać od stosowania tego środka prawnego, ponieważ niejednokrotnie będzie ono jedynym narzędziem pozwalającym na skuteczne wyegzekwowanie długu zwłaszcza, jeśli dłużnik wyzbył się swojego majątku a działania Komornika Sądowego nie przyniosły rezultatu. Ostrze skargi paulińskiej uderza w te zachowania dłużnika, które mają na celu oszukanie wierzyciela.
Opracowanie: Sabina Szafraniec