Przedmiotem niniejszego opracowania będzie sytuacja, w której jeden ze współmałżonków prowadzi przedsiębiorstwo w formie spółki cywilnej z osobami trzecimi. Najczęstszymi kwestiami problematycznymi z którymi należy sobie poradzić są:
- czy małżonek wspólnika spółki cywilnej powinien się obawiać odpowiedzialności za długi wynikające z umów zawartych przez tę spółkę cywilną?
- jak powinien postąpić przedsiębiorca zawierający umowę ze spółką cywilną, aby nie narazić się na brak lub istotne ograniczenie możliwości zaspokojenia swoich roszczeń?
Poniżej postaramy się rozstrzygnąć te wątpliwości.
By odpowiedzieć na powyższe pytania, przedstawiam w krótkim zarysie istotę spółki cywilnej i zasady odpowiedzialności w spółce cywilnej.
Działanie spółki cywilnej reguluje KC w art. 860 – 875. Jest to najprostsza forma działalności gospodarczej, jest łatwa w zakładaniu i tania w rejestracji, co sprawia, że cieszy się dużą popularnością. Spółkę prowadzą wspólnicy wnoszący wkład w postaci pieniężnej, własności lub innych praw albo świadczeniu usług. Spółka cywilna nie ma osobowości prawnej, to wspólnicy w drodze zawartej umowy działają na rynku. Nie jest ona podmiotem praw i obowiązków, tak jak to dzieje się w przypadku spółek prawa handlowego. Konsekwencją tego faktu jest, iż każdy ze wspólników posiada odrębny wpis do ewidencji działalności gospodarczej, zaś spółka ma swój nr NIP oraz własny numer regon.
Wspólnik spółki cywilnej musi pamiętać o tym, że w przypadku problemów finansowych spółki spowodowanych nieregulowanymi zobowiązaniami odpowiedzialność finansową będą ponosili wszyscy wspólnicy solidarnie vide art. 864 KC za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie. Pod tym pojęciem należy rozumieć odpowiedzialność wszystkich wspólników łącznie oraz każdego z osobna. Tak więc wierzyciel może zażądać spłaty długu od każdego wspólnika oraz od wszystkich łącznie. Wierzyciel ma prawo wybrać sobie jednego ze wspólników i to od niego dochodzić spłaty całej wierzytelności. W momencie, kiedy choćby jeden ze wspólników spłaci całe zobowiązanie reszta jest wolna od długu. Można też podzielić dane zaległości na wszystkich wspólników łącznie i w takiej sytuacji każdy odpowiada w odpowiedniej części. Jeżeli zadłużenie zostanie spłacone tylko przez jednego wspólnika, może on żądać od pozostałych zwrotu poniesionych kosztów, czyli wspólnik, który w wyniku żądania wierzyciela uregulował dług spółki, może zwrócić się do reszty wspólników z roszczeniem regresowym. Będą oni wtedy zobowiązani do zwrotu proporcjonalnej części należności. Nieważne jest więc, do którego ze współwłaścicieli zwróci się wierzyciel i który z nich opłaci wierzytelność, odpowiedzialność w spółce cywilnej jest solidarna, więc dług dotyczy każdego ze wspólników w takim samym stopniu. Warto w tym miejscu jeszcze wspomnieć o tym, iż odpowiedzialność wobec Skarbu Państwa za zaległości jest ograniczona do 5 lat. Termin jest liczony od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość. Jeżeli decyzja została wydana w tym okresie, to organ ma 3 lata na dochodzenie zapłaty wskazanej kwoty.
Ponieważ odpowiedzialność w spółce cywilnej jest solidarna, nie ma znaczenia, który ze wspólników bezpośrednio przyczyni się do powstania wierzytelności. Nawet gdy dług pojawi się z winy wyłącznie jednego współwłaściciela, to i tak reszta wspólników musi ponieść konsekwencje z nim związane. Każdy wspólnik koniec końców będzie obciążony częścią wierzytelności.
Wierzyciel nie może jednak od razu żądać spłaty zobowiązania z majątków osobistych wspólników. Może to zrobić dopiero w sytuacji, kiedy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Wspólnik spółki cywilnej odpowiada za długi całym swoim majątkiem osobistym vide art. 366 KC § 1. Kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (solidarność dłużników). § 2. Aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani.
Rozwijając powyższe na poczet tematu niniejszego opracowania należy zauważyć, iż stosownie do przepisu art. 33 pkt. 3 KRiO, zgodnie z którym do majątku osobistego każdego z małżonków należą prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, majątek wspólników spółki cywilnej stanowi taki przypadek, albowiem objęty jest współwłasnością łączną uregulowaną w KC. W rezultacie zatem wszelkie prawa spółkowe jednego z małżonków wchodzić będą do majątku osobistego małżonka – wspólnika. Będzie to mieć miejsce nawet, jeśli małżonek taki wniósł tytułem wkładu do spółki cywilnej przedmioty majątkowe należące do majątku wspólnego małżonków. Wówczas takie przesunięcie majątkowe stanowić będzie nakład z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty, który może podlegać rozliczeniu w trybie przepisu art. 45 KRiO w razie podziału majątku wspólnego. Szerzej na ten temat w dalszej części niniejszego opracowania.
Pojawia się zatem pytanie, w jaki sposób wierzyciel, który zawarł umowę ze wspólnikami spółki cywilnej może się zaspokoić w razie, gdyby umowa taka nie została prawidłowo wykonana.
Jak powyżej wskazano wspólnicy spółki cywilnej za zobowiązania spółki odpowiadają solidarnie. Oznacza to – przypominając jeszcze raz – że wierzyciel może pozwać wszystkich wspólników, niektórych z nich lub każdego z osobna, a aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela, wszyscy wspólnicy pozostają zobowiązani.
Stosownie do przepisu art. 778 KPC do egzekucji z majątku wspólnego wspólników spółki prawa cywilnego konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom.
Aby zatem wszcząć egzekucję w stosunku do składników majątku wspólników spółki cywilnej np. nieruchomości, wierzytelności od kontrahentów, ruchomości itp., wierzyciel musi najpierw uzyskać prawomocny wyrok w stosunku do wszystkich wspólników. Jeśli zatem pozwie tylko niektórych z nich, droga ta pozostanie dla niego zamknięta.
Niezależnie od majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej, czyli potocznie mówiąc majątku wspólnego spółki cywilnej w skład którego wchodzą wszystkie rzeczy i prawa nabyte przez spółkę cywilną a w zasadzie przez wspólników spółki od chwili jej założenia, wierzyciel ma do dyspozycji również:
- majątek osobisty małżonka będącego wspólnikiem. Jest to majątek ani nie objęty wspólnością majątkową małżeńską do którego zasadniczo wchodzi cały majątek nabyty w trakcie trwania małżeństwa, ani majątek osobisty małżonka wspólnika spółki cywilnej;
- jego wynagrodzenie za pracę o ile pozostaje w stosunku pracy;
- wypłacony małżonkowi zysk z tytułu członkostwa w spółce;
- korzyści uzyskane z jego praw autorskich i pokrewnych, z praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.
Możliwość skorzystania przez wierzyciela z źródeł finansowania zawartych w punktach a – d wskazanych powyżej pojawiają się w sytuacji, gdy wysokość zadłużenia przekroczy możliwości finansowe spółki lub jej majątek, wtedy wspólnicy muszą je uregulować, czerpiąc z prywatnych majątków. Ich odpowiedzialność za długi jest nieograniczona, nie istnieje żaden limit pieniężny, do którego wspólnik odpowiada za zobowiązania podmiotu. Nieograniczona odpowiedzialność w spółce cywilnej oznacza, że w najgorszym przypadku wspólnicy w wyniku kłopotów finansowych przedsięwzięcia, mogą stracić cały swój prywatny kapitał.
Wierzyciel nie będzie mógł skierować egzekucji ani do majątku wspólnego małżonków objętego wspólnością ustawową małżeńską, ani też do majątku osobistego małżonka wspólnika spółki cywilnej. W związku z tym, małżonek wspólnika spółki cywilnej i majątek wspólny małżonków są bezpieczni. Dzieje się tak dlatego, że aby było możliwe prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego małżonków małżonek wspólnika musiałby wyrazić pisemną zgodę na zawarcie przez spółkę cywilną konkretnej umowy, z którą związane są długi. Bez takiej zgody nie jest możliwe prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego małżonków. W konsekwencji, małżonkowie wspólników spółki cywilnej są dosyć bezpieczni. Wbrew pozorom, ruszenie często największej puli majątkowej małżonków, czyli majątku wspólnego małżonków, nie jest takie oczywiste i proste. Jeśli więc wspólnik nie posiada majątku osobistego, nie pracuje, a wszystko czego się dorobił w życiu wchodzi do jego małżeńskiego majątku wspólnego, to egzekucja przeciwko niemu może okazać się bezskuteczna. Jako kolejny argument pokazujący, jak bardzo prawo chroni majątek wspólny, może posłużyć regulacja prawa upadłościowego, zgodnie z którym majątek wspólny małżonków, jeżeli posiadali wspólność majątkową, wchodzi do masy upadłości. Nawet jego podział jest niedopuszczalny. Małżonek upadłego może jedynie dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym.
Zgoda małżonka, jako warunek sine qua non ochrony interesów wierzyciela
Wierzyciel będzie mógł skierować egzekucję do majątku wspólnego małżonków tylko pod warunkiem, że małżonek wspólnika spółki cywilnej wyraził zgodę na umowę zawartą przez tę spółkę z danym wierzycielem, a zgoda ta została zawarta w dokumencie prywatnym lub urzędowym vide art. 41 KRiO § 1. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. § 2. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt. 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Powyższe oznacza, że jeżeli wierzyciel nie uzyskał takiej zgody to może mieć bardzo poważny problem.
Na podstawie takiej zgody – zgodnie z art. 787 KPC – tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Tak więc dysponując tytułem opatrzonym klauzulą wykonalności przeciwko obojgu małżonkom, bez przeszkód można prowadzić egzekucję ze wszystkich składników ich majątku wspólnego.
Zgodnie z tym co napisano powyżej w prawie każdym przypadku nie będzie podlegać egzekucji majątek osobisty współmałżonka takiego wspólnika, czyli na przykład nabyty przed zawarciem małżeństwa lub nabyty w drodze dziedziczenia. Brak odpowiedzialności ma miejsce nawet, jeżeli małżonek wyraził zgodę na zawarcie przez spółkę konkretnej umowy, z której wynikają długi. Aby było w ogóle możliwe prowadzenie egzekucji z tego majątku małżonek wspólnika spółki cywilnej musiałby na przykład poręczyć za długi spółki cywilnej. Poręczenie doprowadziłoby do powstania jego osobistej odpowiedzialności za długi spółki cywilnej, gdyż dług poręczyciela jest długiem własnym a w konsekwencji umożliwiłoby prowadzenie egzekucji z majątku osobistego.
Nie ma bowiem przeszkód, aby kontrahent spółki cywilnej domagał się zabezpieczenia wykonania umowy poprzez udzielenie poręczenia przez małżonków wspólników. W takim wypadku, ewentualna egzekucja będzie mogła być skierowana nie tylko do całego majątku wspólnego małżonków, ale również do majątku osobistego małżonka wspólnika.
Brak zgody małżonka lub udzielonego przez niego poręczenia nie zamyka drogi do skierowania egzekucji do udziału wspólnika w majątku wspólnym małżeńskim. Wynika to z faktu, że wierzyciel wspólnika pozostającego w związku małżeńskim może doprowadzić do ustania wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami. Stosownie do art. 52 § 1a KRiO wierzyciel jednego z małżonków może domagać się ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Warunkiem wystąpienia z pozwem jest dysponowanie przez wierzyciela tytułem wykonawczym przeciwko wspólnikowi. Ponadto niezbędne jest uprawdopodobnienie, że zaspokojenie wierzytelności wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Po ustanowieniu rozdzielności majątkowej wierzyciel powinien wystąpić do komornika z wnioskiem o wszczęcie egzekucji z prawa do żądania działu majątku wspólnego vide art. 912 KPC, a po zajęciu tego prawa dokonać podziału majątku i zaspokoić się ze składników przypadających wspólnikowi.
W efekcie wierzyciel wspólnika może doprowadzić do ustania jego wspólności majątkowej małżeńskiej i zaspokoić się ze składników majątku wspólnego. Trzeba jednak zaznaczyć, że w praktyce nie jest to zadanie proste i krótkotrwałe.
A co z tzw.: spółkami małżeńskimi?
Najczęściej spotykanym układem stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami jest tzw. ustawowa wspólność majątkowa. Do majątku wspólnego wchodzi przede wszystkim to, co małżonkowie nabędą w czasie trwania małżeństwa. Są to w szczególności ich zarobki i dochody z prowadzonej działalności gospodarczej. Niezależnie od majątku wspólnego, każdy z małżonków posiada swój majątek osobisty, którym, w odróżnieniu od majątku wspólnego, może swobodnie rozporządzać. W skład majątku osobistego wchodzi przede wszystkim to, co kawalerskie lub panieńskie, ale także m.in. – co do zasady – otrzymane w trakcie trwania małżeństwa spadki i darowizny.
W wyniku zmian przepisów ustawy o działalności gospodarczej, jak również w wyniku nowelizacji przepisów KRiO w zakresie stosunków gospodarczych pomiędzy małżonkami, które miały miejsce w 2004r, zakończyły swój byt prawny tzw. spółki małżeńskie, które oznaczały prowadzenie działalności gospodarczej przez małżonków pod jednym wpisem do ewidencji działalności gospodarczej. Skutkiem zmian jest między innymi zniesienie dotychczasowego podziału na czynności zwykłego zarządu, jak również czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu.
Od 20 stycznia 2005r zasadą jest samodzielny zarząd majątkiem wspólnym przez każdego z małżonków. Zgoda drugiego małżonka jest jednak wymagana dla wielu czynności prawnych, między innymi dla: zbycia nieruchomości, zbycia prawa rzeczowego do budynku lub lokalu, zbycia prawa użytkowania wieczystego, ustanowienia użytkowania, zbycia przedsiębiorstwa.
Jednakże w sytuacji, gdyby małżonkowie wnieśli do spółki prawa majątkowe, które należały do ich majątków osobistych np. przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej, nabyte poprzez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, prawa niezbywalne, przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z innej działalności zarobkowej jednego z małżonków, prawa autorskie, inne tytuły, wówczas z chwilą zawarcia umowy spółki następuje automatyczne przekształcenie tych wkładów na wkłady objęte wspólnością łączną na podstawie przepisów KC o spółce cywilnej.
W sytuacji, gdy małżonkowie wniosą do spółki cywilnej prawa należące do majątków osobistych, z chwilą zawarcia umowy nastąpi przekształcenie tych wkładów na wkłady objęte wspólnością łączną na podstawie przepisów kodeksu cywilnego dotyczących spółki cywilnej. Udział wspólnika spółki cywilnej na podstawie art. 33 KRiO należy zaliczyć do majątku osobistego, co potwierdza tezę, wedle której wspólność łączna wynikająca z przepisów KC o spółce cywilnej występuje obok a nie w ramach wspólności małżeńskiej, wynikającej z przepisów KRiO.
Treść wspomnianego wyżej art. 33 ust. 3 KRiO potwierdza, że do majątku osobistego każdego z małżonków należą prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, podlegającej odrębnym przepisom. Konsekwencją takiego zapisu jest, iż do zagadnień związanych z tymi prawami mają zastosowanie przepisy regulujące ustrój i funkcjonowanie spółki cywilnej zawarte w KC. Rozwiązanie to ma zastosowanie zarówno do sytuacji, gdy tylko jeden z małżonków jest wspólnikiem spółki cywilnej, albo gdy każdy z małżonków jest wspólnikiem innej spółki cywilnej lub też spółki zawiązanej przez oboje małżonków. Co do zasady, z chwilą zawarcia umowy spółki pomiędzy wspólnikami spółki cywilnej powstaje wspólność łączna, która obejmuje nie tylko wkłady wnoszone przy powołaniu spółki, ale również wszelkie inne składniki majątkowe nabyte w trakcie jej działalności.
Tak tworzony majątek nie stanowi majątku spółki, lecz majątek wszystkich wspólników. Nie wchodzi on jednak do majątków poszczególnych wspólników, a wspólnik nie jest uprawniony do rozporządzania udziałem we wspólnym majątku, ani też udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. Nie przysługuje mu uprawnienie do domagania się w trakcie trwania spółki podziału majątku wspólników. Z kolei wierzycielowi wspólnika spółki nie przysługuje prawo zaspokojenia z jego udziału w majątku wspólnym ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku. Celowość wprowadzenia art. 33 pkt 3 KRiO nie rodzi wątpliwości, gdy dotyczy to sytuacji, w której tylko jeden z małżonków jest wspólnikiem spółki cywilnej albo gdy oboje uczestniczą w dwóch różnych spółkach cywilnych. Jednakże, gdy oboje małżonkowie są wspólnikami tej samej spółki, wskazanie majątków osobistych może nastręczać pewien problem.
Prawa majątkowe wynikające z uczestnictwa małżonka w spółce cywilnej wejdą do majątku osobistego, jednak w majątku wspólnym wystąpi zysk przypadający małżonkowi – wspólnikowi. Na podstawie obowiązującego prawa, w przypadku rozszerzenia wspólności majątkowej, udział w spółce cywilnej będzie należał do majątku osobistego małżonka – wspólnika. Gdy małżonkowie zdecydują o rozdzielności majątkowej, wówczas każdy z nich zachowuje majątek nabyty przed i po zawarciu umowy. Każdy zarządza nim samodzielnie. Zatem, prawa i obowiązki wynikające z udziału w spółce cywilnej wejdą do majątku prywatnego małżonka – wspólnika.
Reasumując:
Analiza powyższej problematyki prowadzi do wniosku, że przedsiębiorcy zawierający umowy ze wspólnikami spółek cywilnych, którzy pozostają w związkach małżeńskich objętych ustrojem wspólności ustawowej, co ma miejsce w ogromnej większości przypadków, powinni we własnym interesie uzyskać zgody współmałżonków tych wspólników na zawarcie umowy. Niestety prowadzi to do istotnego spowolnienia obrotu gospodarczego. Staranny przedsiębiorca, który wchodzi w relację biznesową z przedsiębiorstwem prowadzonym w formie spółki cywilnej powinien zawczasu domagać się zgód na zawarcie umowy współmałżonków wszystkich wspólników. Oczekiwanie to spowoduje zaś zapewne przedłużenie czasu potrzebnego na zamknięcie transakcji, a także – w niektórych sytuacjach – pewnego rodzaju podejrzliwość i zniechęcenie. Mimo tych niedogodności warto przystępować do zawierania umów ze wspólnikami spółek cywilnych pamiętając o wyżej omówionych zasadach odpowiedzialności.
Opracowanie: Sabina Szafraniec