Zajdel & Szafraniec

Z dniem 07.12.2016r Marszałek Sejmu RP obwieścił wejście w życie tekstu jednolitego przepisów Ustawy z dnia 28.02.2003r Prawo upadłościowe (Dz. U. z 2016, poz. 2171). Fragment Ustawy która nas interesuje w niniejszym opracowaniu w zakresie postępowania upadłościowego osób nieprowadzących działalności gospodarczej (tzw. upadłości konsumenckiej), zawarty jest w tytule V Ustawy. Jest to bardzo istotna regulacja, która ułatwia możliwość składania wniosków o ogłoszenie upadłości konsumentów, a także ich ogłaszania oraz wprowadza możliwość zawarcia przez niewypłacalnych konsumentów, układu ze swoimi wierzycielami.

By móc dalej rozważać zapisy księgi V poniżej zamieszczono słowniczek zwrotów używanych w dalszej treści.

Wierzyciel – osoba, która może żądać spełnienia świadczenia od innej osoby (dłużnika). Łączy ją z nim stosunek zobowiązaniowy (dług). Podstawą przyjęcia takiej definicji jest art. 353 KC – Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.

Syndyk – po wejściu w życie Ustawy o Licencji Syndyka – Syndycy licencjonowani wykonują swój zawód w ramach kancelarii syndyków. Są specjalistami zarządzania kryzysowego, menadżerami rewitalizacji podmiotu w kłopotach finansowych, pomagają w rozwiązaniu problemów związanych z kłopotami finansowymi.

Prawo upadłościowe – regulujące zasady wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych dłużników tj. przedsiębiorców i osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej oraz skutki ogłoszenia upadłości.

Wymagalność zobowiązania pieniężnego – zobowiązanie, co do którego termin płatności minął, a które nie zostało przedawnione lub umorzone, a więc możliwe jest żądanie przez wierzyciela jego spłaty.

Przedmioty wyłączone spod egzekucji – zgodnie z art. 829 i nast. KPC, rzeczy wyłączone spod egzekucji to:

• przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie codzienne, niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny, a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu;
• zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny na okres jednego miesiąca;
• narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika oraz surowce niezbędne dla niego do produkcji na okres jednego tygodnia, z wyłączeniem jednak pojazdów mechanicznych;
• część wynagrodzenia;
• część środków zgromadzonych na rachunkach bankowych.

Przechodząc do merytorycznych rozważań, przepisy nie wprowadzają automatyzmu w ogłaszaniu upadłości konsumenckiej – postępowanie to nadal pozostaje postępowaniem sądowym. Każdorazowo konsument musi spełnić szereg przesłanek, które podlegają indywidualnej ocenie przez rozpatrujący wniosek Sąd.

Upadłość konsumencka – jest postępowaniem sądowym przewidzianym dla osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej (konsumentów), którzy stali się niewypłacalni.

Niewypłacalność – to stan, w którym dłużnik nie jest w stanie wykonywać swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych vide art. 11 ust. 1 Ustawy – np.: nie ma pieniędzy na jednoczesny zakup środków codziennego użytku oraz spłatę pożyczki.

Upadłość konsumencka ma dwie zasadnicze funkcje:

• oddłużenie niewypłacalnego konsumenta – najogólniej rzecz ujmując, jest to umorzenie całości lub części długów konsumenta w stosunku do jego wierzycieli, których konsument nie jest, ani nie będzie w stanie zapłacić. Upadłość konsumencka umożliwia zwolnienie konsumenta z długów. Prowadzi ona, bowiem do umorzenia zobowiązań, które powstały przed dniem ogłoszenia upadłości i nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym lub w wyniku wykonania planu spłaty. Możliwe jest również, w wyjątkowych sytuacjach, oddłużenie konsumenta bez wykonywania planu spłaty. W konsekwencji, ostatecznym efektem postępowania upadłościowego jest całkowite zwolnienie konsumenta z długów. Jednak warunkiem skorzystania z tej możliwości jest ustalenie, że konsument zarówno przed ogłoszeniem upadłości jak i w toku postępowania działa uczciwie i zgodnie z prawem. Oznacza to, że nie uzyska ogłoszenia upadłości, ani oddłużenia ten, kto doprowadził do swojej niewypłacalności umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, podejmował działania na szkodę swoich wierzycieli, w toku postępowania ukrywał majątek lub nie wykonywał innych obowiązków wynikających z ustawy.

• windykację – czyli (odzyskanie) należności od niewypłacalnego konsumenta przez jego wierzycieli. Do wszczęcia postępowania dojdzie tylko w sytuacji, w której konsument faktycznie nie może zapłacić należności w stosunku do swoich wierzycieli. Chodzi o to, aby zamiast indywidualnych postępowań sądowych i egzekucyjnych doprowadzić do łącznego i równego zaspokojenia roszczeń (wymagalnych jak i nie wymagalnych) wierzycieli konsumenta skumulowanych w jedno postępowanie. W postępowaniu upadłościowym dochodzi, bowiem do likwidacji (sprzedaży) całego albo części majątku konsumenta. Tak uzyskane środki przekazuje się na zaspokojenie roszczeń wierzycieli, którzy w określonym czasie zgłosili istnienie swojej wierzytelności do sędziego – komisarza. Likwidację majątku przeprowadza wyznaczony przez Sąd syndyk, który: dokonuje spisu całego majątku konsumenta, weryfikuje zgłaszane przez wierzycieli konsumenta roszczenia, spienięża majątek konsumenta, uzyskane środki przekazuje poszczególnym wierzycielom.

Konsekwencje upadłości konsumenckiej

Ogłoszenie przez Sąd upadłości konsumenckiej niesie za sobą następujące istotne konsekwencje:

• wraz z ogłoszeniem upadłości cały majątek konsumenta staje się „masą upadłości”, zarządzaną przez wyznaczonego przez Sąd syndyka – oznacza to, że konsument nie może swobodnie rozporządzać swoim majątkiem (np.: sprzedać samochodu);
• upadły ma obowiązek wskazać i wydać syndykowi cały majątek, dokumentację dotyczącą majątku i rozliczeń oraz korespondencję – w przeciwnym razie postępowanie upadłościowe zostanie umorzone, co uniemożliwi konsumentowi skorzystanie z możliwości oddłużenia w przeciągu następnych dziesięciu lat;
• w skład masy upadłości wchodzi również wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu;
• po ogłoszeniu upadłości syndyk sporządza inwentaryzację majątku masy upadłości, a następnie przystępuje do sprzedaży majątku upadłego konsumenta – za wyjątkiem przedmiotów pierwszej potrzeby – wyłączonych spod egzekucji. Syndyk będzie więc sprzedawał wszystkie wartościowe przedmioty: nieruchomości, samochody, wartościowy sprzęt RTV i AGD, który nie jest niezbędny do prowadzenia gospodarstwa domowego;
• wraz z ogłoszeniem upadłości wymagalne (natychmiastowo płatne) stają się wszelkie (zarówno pieniężne, jak i niepieniężne) zobowiązania konsumenta – np.: kredyt wzięty „na raty”, będzie natychmiastowo płatny w pełnej wysokości;
• wraz z ogłoszeniem upadłości konsument będzie mógł zawierać tylko drobne umowy życia codziennego (zakupy żywności, środków czystości itp.), które pokrywane będą przez upadłego z tych funduszy, które nie podlegały zajęciu przez syndyka;
• po ogłoszeniu upadłości działania podejmowane przez konsumenta mogą mieć wpływ na decyzję Sądu – bezpodstawne zwolnienie się z pracy może doprowadzić do umorzenia postępowania upadłościowego i braku szansy na oddłużenie;
• ogłoszenie upadłości wstrzymuje postępowania sądowe i egzekucyjne prowadzone przeciwko konsumentowi; do postępowań będzie mógł wstąpić syndyk, który będzie reprezentował konsumenta i jego interesy.

Kto i kiedy może złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej

Postępowanie upadłościowe wszczynane jest tylko i wyłącznie na wniosek konsumenta. Takiego wniosku nie może złożyć ani wierzyciel, ani prokurator, ani organizacja społeczna. Postępowania nie może także prowadzić Sąd z urzędu. Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej może złożyć tylko osoba fizyczna, która:

• nie prowadzi działalności gospodarczej lub
• przestała być wspólnikiem osobowej spółki handlowej, jeżeli od dnia wykreślenia z właściwego rejestru upłynął rok.

Wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej nie może złożyć:

• spółka;
• wspólnik spółki osobowej (np.: spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej);
• fundacja;
• stowarzyszenie;
• łącznie małżeństwo (może za to złożyć osobno każdy z małżonków, jeżeli spełnia powyższe kryteria);
• osoba prowadząca działalność gospodarczą – choćby niezarejestrowaną.

Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej można złożyć w każdym czasie, jeżeli spełnia się powyższe warunki.

Kiedy sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenta

Ocena uczciwości płatniczej konsumenta i tego, czy może skorzystać on z upadłości konsumenckiej dokonywana jest na pierwszym etapie przez Sąd, który w składzie jednego sędziego, będzie rozpoznawał wniosek o ogłoszenie upadłości. Sąd będzie badał, na podstawie oświadczeń konsumenta i dokumentów czy nie zachodzi choćby jedna z negatywnych przesłanek. Spełnienie którejkolwiek z nich spowoduje oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości.

Sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenta vide art. 491⁴ Ustawy, jeżeli:

• konsument doprowadził do swojej niewypłacalności albo istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub w skutek rażącego niedbalstwa;
• w stosunku do konsumenta prowadzono już konsumenckie postępowanie upadłościowe, ale zostało ono umorzone z innych przyczyn niż na wniosek konsumenta;
• w stosunku do konsumenta we wcześniejszym konsumenckim postępowaniu upadłościowym uchylono plan spłaty, ponieważ konsument nie wykonywał planu spłaty, nie składał sprawozdań, zatajał źródła przychodu;
• konsument miał obowiązek złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości jako przedsiębiorca, a tego nie zrobił vide 20 i następne Ustawy;
• konsument podał we wniosku nieprawdziwe lub niezupełne dane;
• w okresie 10 lat przed dniem złożenia wniosku, względem konsumenta toczyło się już konsumenckie postępowanie upadłościowe, które zakończyło się całościowym lub częściowym oddłużeniem;
• czynność prawna konsumenta została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Sporządzając wniosek należy zadbać o rzetelne uzasadnienie, że względem konsumenta nie zachodzi żadna z tych okoliczności. W wyjątkowych okolicznościach, uzasadnionych względami słuszności i zasadami humanitaryzmu np.: ciężka choroba, Sąd może pominąć fakt zajścia negatywnych przesłanek i ogłosić upadłość konsumenta. Należy pamiętać, że te wyjątkowe sytuacje powinny być jasno i rzetelnie przedstawione oraz potwierdzone niezbitymi dowodami. Zarówno od decyzji Sądu co do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jak i postanowienia o umorzeniu postępowania przysługuje zażalenie. Sposób i zasady wnoszenia zażalenia określone są w pouczeniu, które konsument dostanie od Sądu o ile działa bez profesjonalnego pełnomocnika.

Elementy wniosku

Wniosek o ogłoszenie upadłości jest pismem procesowym, które zawiera ściśle określone elementy. W każdym wniosku o ogłoszenie upadłości powinno znaleźć się:

• oznaczenie konsumenta – imię, nazwisko, PESEL, dokładny adres zamieszkania;
• aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników – chodzi o cały majątek, czyli m.in.: nieruchomości, samochody, papiery wartościowe, sprzęt RTV i AGD, zgromadzone pieniądze – w celu szacunkowej wyceny można posłużyć się średnimi cenami np.: z portali aukcyjnych;
• wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek konsumenta, tj. podanie dokładnego adresu;
• spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty. Chodzi tu o wszystkie wierzytelności wymagalne i niewymagalne, majątkowe i niemajątkowe, w tym również stwierdzone tytułami egzekucyjnymi – np.: prawomocnymi wyrokami sądów, których konsument nie zaspokoił;
• spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności. Chodzi tu o wszystkie wierzytelności, które konsument uważa za nienależne;
• listę zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych. Chodzi o wszystkie zabezpieczenia ustanowione na majątku konsumenta;
• wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienie;
• pisemne oświadczenie konsumenta, że nie zachodzą negatywne przesłanki ogłoszenia upadłości. Aby ułatwić pracę Sądowi i syndykowi warto również poinformować o toczących się przeciwko konsumentowi lub z jego udziałem postępowaniach sądowych, egzekucyjnych i administracyjnych z podaniem nazwy Sądu, komornika, organu administracyjnego, adresu oraz sygnatury – usprawni to całą procedurę.

Przepis art. 491² ust. 4 pkt 3 Ustawy wymaga wskazania okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienia. Oznacza to powołanie przez konsumenta wszystkich okoliczności przemawiających za pozytywnym rozpoznaniem wniosku, czyli opis tego, jakie wydarzenia bądź zawarte umowy doprowadziły do niewypłacalności, jak i wskazanie, że nie zachodzą negatywne przesłanki do ogłoszenia upadłości, albo pomimo ich zajścia, względy słuszności bądź zasady humanitaryzmu przemawiają za ogłoszeniem upadłości. Okoliczności te powinny być uprawdopodobnione tak, aby Sąd miał podstawy do uznania, że wskazane przez konsumenta we wniosku zdarzenia, rzeczywiście miały miejsce. Konsument powinien więc do wniosku załączyć dokumenty, wskazujące na zajście danych okoliczności lub też powołać świadków. Należy jednak pamiętać, że:

• opis okoliczności powinien być zwięzły i rzeczowy a przedstawione dokumenty powinny dotyczyć tylko zdarzeń opisanych we wniosku;
• konsument powinien podać wszystkie okoliczności i przedstawić wszystkie dokumenty, nawet jeśli w jego ocenie świadczą na jego niekorzyść. Ich późniejsze ujawnienie, może spowodować negatywne dla konsumenta konsekwencje – umorzenie postępowania upadłościowego, bez szans na oddłużenie, a w niektórych wypadkach odpowiedzialność karną.

Spis Wierzycieli i wierzytelności

Jak wspomniano powyżej, jednym z elementów wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej jest spis wierzycieli. Biorąc pod uwagę podstawowy cel upadłości konsumenckiej – oddłużenie – jest to jeden z najważniejszych elementów. Kluczowa rola tego elementu wniosku o upadłość konsumencką ujawnia się, gdy wierzyciele upadłego zachowują się bierne w toku postępowania upadłościowego, a ich wierzytelności zostały ujawnione przez dłużnika w spisie wierzycieli. Skutkiem biernej postawy wierzyciela jest brak wciągnięcia jego wierzytelności na listę wierzytelności przez syndyka i nieuczestniczenie przez biernego wierzyciela w podziale funduszów masy upadłości ani w planie spłaty wierzycieli. W tym wypadku spis wierzycieli zawarty we wniosku dłużnika ma kluczowe znaczenie w określeniu zakresu umorzenia zobowiązań dłużnika już po zakończeniu postępowania upadłościowego oraz wykonaniu planu spłaty wierzycieli.

Spis wierzytelności spornych stanowi odrębną kategorię wierzytelności i element wniosku o ogłoszenie upadłości. Przede wszystkim znajdą się tutaj wierzytelności przedawnione oraz te będące przedmiotem postępowań sądowych w toku. Kluczowe w niniejszych rozważaniach pozostają trzy przepisy:

• 491²¹ ust. 1 Ustawy – Podlegają umorzeniu tylko zobowiązania powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości;
• 491²¹ ust. 2 Ustawy – Nie podlegają umorzeniu zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu;
• 491⁵ ust. 1 Ustawy – W postanowieniu o ustaleniu Planu Spłaty Wierzycieli sąd określa, w jakim zakresie i w jakim czasie, nie dłuższym niż 36 miesięcy, upadły jest obowiązany spłacać zobowiązania uznane na Liście Wierzytelności.

Ujawnienie danego wierzyciela w spisie wierzycieli, a następnie bierna postawa wierzyciela ma ten skutek, że katalog wierzycieli objętych umorzeniem zobowiązania, czyli oddłużeniem, będzie się różnił od katalogu wierzycieli, którzy będą zaspakajani w toku postępowania upadłościowego z likwidacji majątku upadłego oraz spłat upadłego w ramach planu spłaty wierzycieli. Katalog wierzycieli objętych spisem wierzycieli sporządzony przez dłużnika we wniosku o ogłoszenie upadłości decyduje o zakresie umorzenia zobowiązań już po wykonaniu planu spłaty wierzycieli. Natomiast zaspokojenie wierzyciela z likwidacji majątku upadłego oraz w ramach planu spłaty wierzycieli zależy od ustalenia jego wierzytelności poprzez uznanie jej na liście wierzytelności przez sędziego – komisarza w drodze zgłoszenie wierzytelności przez wierzyciela bądź wciągnięcia jej na listę wierzytelności z urzędu.

Dłużnik w spisie wierzycieli musi ująć 3 kategorie informacji o zobowiązaniu:

• dane wierzyciela;
• wysokość zobowiązania;
• data zapłaty zobowiązania.

Sytuacja braku wskazania jakichkolwiek danych wierzyciela w spisie wierzytelności dotyczy w znaczącej mierze byłych przedsiębiorców starających się o ogłoszenie ich upadłości konsumenckiej. Wynika to z dużej liczby wierzycieli oraz braku dokumentacji dotyczącej zadłużenia, takich jak umowa, faktury, wezwania do zapłaty, wypowiedzenie umów kredytowych, wyroki i nakazy zapłaty, informacje o cesji wierzytelności, pisma od komornika sądowego. Nieujawnienie danego wierzyciela w spisie wierzytelności ani następnie w toku postępowania upadłościowego może skutkować wątpliwościami prawnymi, co do zakresu oraz skuteczności umorzenia danego zobowiązania.

Sąd nie umorzy zobowiązania upadłego, którego ten nie wciągnął do spisu wierzycieli, jeżeli dany wierzyciel nie uczestniczył w postępowaniu upadłościowym na skutek zgłoszenia swojej wierzytelności bądź na skutek umieszczenia jego wierzytelności na liście wierzycieli z urzędu dłużnik umyślnie nie ujawnił wierzyciela w spisie wierzycieli lub na późniejszym etapie postępowania upadłościowego. Zatem, pomimo faktu, że wierzytelność w żaden sposób nie została ujawniona w toku postępowania upadłościowego może ona zostać umorzona, jeżeli nie doszło do tego z winy umyślnej dłużnika. Należy przyjąć, że jest to bardzo korzystne rozwiązania dla dłużników. Nawet jeśli dłużnik nieumyślnie nie wykazał wierzyciela w spisie wierzycieli, a wierzyciel ten nie brał udziału w postępowaniu upadłościowym, dłużnik nadal może liczyć na umorzenie takiego zobowiązania, jednak naraża się na postępowania sądowe już po oddłużeniu, których przedmiotem będzie skuteczność i zakres tego oddłużenia. Dopiero udowodnienie w odrębnym postępowaniu sądowym winy umyślnej dłużnika w nieujawnieniu zobowiązania będzie prowadzić do możliwości dochodzenia tego zobowiązania od dłużnika z umorzonymi długami.

Zatem każda postać winy nieumyślnej, włącznie z rażącym niedbalstwem, w zakresie nieujawnienia zobowiązania będzie skutkować objęciem danego zobowiązania umorzeniem sądowym. Niestety będzie to oznaczało, że upadłość konsumencka po kilku latach zakończona oddłużeniem nie kończy wcale historii niewypłacalności danej osoby, lecz może mieć swój ciąg dalszy. Należy rekomendować umieszczanie nawet niedokładnych danych wierzyciela bądź niezupełnych, co stanowi lepsze rozwiązanie niż pominięcie danego wierzyciela. Jednakże w myśl art. 23 ust. 3 Ustawy dłużnik powinien podać przyczyny braku danego dokumentu / informacji i je uprawdopodobnić. Chodzi o to, aby syndyk podjął jakieś czynności informacyjne wobec takiego wierzyciela, który otrzyma szansę na zgłoszenie swojej wierzytelności. Jednocześnie upadły wykaże się starannością właściwą rzetelnemu dłużnikowi.

Dłużnik powinien zbierać i gromadzić historię każdego zobowiązania. Nie wyrzucać, nie palić i nie zostawiać dokumentów w starym mieszkaniu po jego opuszczeniu. Odbierać pocztę kierowaną na nieaktualny adres zamieszkania. Konieczne jest zwracanie uwagi na zmianę wierzyciela w drodze cesji wierzytelności. Od staranności dłużnika w zakresie gromadzenia wiedzy i dokumentów o obciążających go zobowiązaniach zależy zakres oddłużenia, ale przede wszystkim uprzednie ogłoszenie upadłości konsumenckiej.

Plan spłaty i umorzenie zobowiązań

Elementem postępowania upadłościowego, następującym po likwidacji majątku upadłego jest ustalenie przez Sąd planu spłaty. Obejmuje on część wierzytelności niezaspokojonych z likwidacji majątku upadłego powstałych przed ogłoszeniem upadłości oraz wszystkie wierzytelności przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości. Sąd ustala, jaka część dochodów konsumenta przeznaczana będzie na zaspokojenie tych wierzytelności i w jakim okresie konsument będzie miał wykonywać obowiązki związane z planem spłaty. Ustalając plan spłaty wierzycieli, Sąd bierze pod uwagę możliwości zarobkowe upadłego, konieczność utrzymania upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, w tym ich potrzeby mieszkaniowe, wysokość niezaspokojonych wierzytelności i realność ich zaspokojenia w przyszłości. W postanowieniu o ustaleniu planu spłaty wierzycieli Sąd określa, w jakim zakresie i w jakim czasie, nie dłuższym niż 36 miesięcy a w niektórych przypadkach 54 miesięcy, konsument jest obowiązany spłacać zobowiązania wynikające z listy wierzytelności i jaka część zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty. Plan spłaty jest, więc ustaleniem przez Sąd warunków i okresu próby, w którym badana jest uczciwość i rzetelność płatnicza konsumenta. Jeżeli konsument będzie wykonywał swoje zobowiązania w sposób prawidłowy, może liczyć na oddłużenie (umorzenie części albo całości wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości). W okresie wykonywania planu spłaty, nie jest możliwa egzekucja wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości. Sąd ustala plan spłaty po wysłuchaniu syndyka, wierzycieli i konsumenta. Sąd nie jest związany propozycjami konsumenta, jednak, jeśli konsument przedstawi racjonalne i ekonomicznie uzasadnione propozycje jego wykonania, Sąd może wziąć je pod uwagę. Po wykonaniu przez konsumenta planu spłaty Sąd umarza pozostałe zobowiązania konsumenta (następuje oddłużenie konsumenta). Jak wspomniano już wcześniej w niniejszym opracowaniu, Sąd nie ustala planu spłaty wierzycieli i  pomija ten etap,  jeżeli osobista sytuacja  upadłego  w sposób oczywisty wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu. Oddłużenie następuje wówczas, bez jakichkolwiek świadczeń na rzecz wierzycieli w ramach takiego planu.

Propozycje układowe

Alternatywą dla planu spłaty jest możliwość złożenia przez konsumenta propozycji układowych. Propozycje układowe to autorska propozycja konsumenta, w której może przedstawić warunki likwidacji i restrukturyzacji majątku i wierzytelności. Jest to alternatywa dla planu spłaty, w której konsument może przedstawić propozycje bez względu na regulacje dotyczące ustalania i wykonywania planu spłaty. W propozycjach układowych może znaleźć się np.: propozycja rozłożenia wierzytelności na raty na dłuższy okres (renegocjacja kredytu), propozycja zachowania określonego składnika majątkowego czy propozycja odroczenia płatności danej wierzytelności. Propozycje układowe mogą być zasadniczo złożone w każdym czasie, nawet wraz z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, ale zgromadzenie wierzycieli, na którym te propozycje będą poddane pod głosowanie zostanie zwołane dopiero po ustaleniu listy wierzytelności. Zawarcie przez konsumenta z wierzycielami układu musi być uprawdopodobnione. Oznacza to, że propozycje układowe przede wszystkim powinny być ekonomicznie zasadne i dostosowane do indywidualnej sytuacji konsumenta np.: jego zdolności zarobkowych. Uprawdopodobnienie oznacza również zaoferowanie Sądowi podstaw tj. dokumentów, informacji, które dadzą podstawę do twierdzenia, że konsument wykona układ.

Układ wymaga zwołania zgromadzenia wierzycieli. Zgromadzenie wierzycieli będzie głosowało propozycje układowe przedstawione przez konsumenta. Układ zostanie zawarty, jeżeli wypowie się za nim większość uprawnionych do głosowania wierzycieli, mających łącznie, co najmniej dwie trzecie ogólnej sumy wierzytelności uprawniających do głosowania. Oznacza to, że konsument, jak i syndyk powinni przed głosowaniem zatroszczyć się o zapoznanie wierzycieli z propozycjami układowymi i w ramach negocjacji nakłonić odpowiednią większość do przyjęcia układu. W warunkach układu, konsument i wierzyciele określą także warunki oddłużenia – umorzenia wierzytelności. Na zasadach określonych w Ustawie, zawarty układ może być zmieniany i uchylany w zależności od okoliczności.

Postępowanie przed Sądem

Sąd odrzuci albo zwróci wniosek, jeżeli obarczony jest brakami albo z innych przyczyn jest niedopuszczalny. Od zarządzenia o zwrocie wniosku oraz od postanowienia o odrzuceniu wniosku, przysługuje zażalenie, zgodnie z treścią pouczenia.

Postępowanie upadłościowe jest postępowaniem sądowym, które wymaga rzetelnego i kompletnego wniosku oraz załączenia szeregu dokumentów. Poniżej wymieniono najbardziej kluczowe etapy i czynności w postępowaniu sądowym:

I – Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości

Sąd bada, czy dłużnik spełnił przesłanki (warunki) ogłoszenia upadłości, a w szczególności wymóg niewypłacalności i  jej niezawiniony charakter, tj. badanie moralności płatniczej dłużnika.

• przygotowanie wniosku;
• złożenie wniosku do Sądu – badanie formalne wniosku;
• ewentualne odrzucenie albo zwrot wniosku;
• Sąd może wezwać konsumenta na rozprawę;
• ewentualne oddalenie wniosku – Sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli zajdzie którakolwiek z negatywnych przesłanek do ogłoszenia upadłości. Od postanowienia o oddaleniu wniosku, przysługuje zażalenie zgodnie z treścią pouczenia;
• Sędzia – komisarz zatwierdza listę wierzytelności;
• Sąd ogłasza upadłość.

II – Postępowanie upadłościowe właściwe

Na tym etapie jest możliwe zawarcie układu z wierzycielami. Jeżeli upadły nie posiada majątku, który wszedłby do Masy Upadłości likwidacji się nie przeprowadza.

• Sąd ogłasza upadłość;
• Syndyk ustala listę wierzytelności;
• Syndyk likwiduje majątek konsumenta i wykonuje plan podziału (spłaca wierzycieli);
• Sąd ustala Plan Spłaty z urzędu wydając postanowienie o ustaleniu Planu Spłaty Wierzycieli zaraz po zakończeniu postępowania upadłościowego (nie jest konieczny wniosek upadłego);
• Sąd wyznacza syndyka;
• Sąd umorzy (zakończy) postępowanie bez oddłużenia, jeżeli konsument nie będzie współpracował z syndykiem, nie będzie wykonywał swoich obowiązków albo któraś z negatywnych przesłanek ujawni się po ogłoszeniu upadłości. Od postanowienia o umorzeniu postępowania przysługuje zażalenie zgodnie z treścią pouczenia;
• Konsument nie posiada majątku, ale jest w stanie wykonywać plan spłaty;
• Konsument posiada majątek i jest w stanie wykonywać plan spłaty;
• Konsument ani nie posiada majątku, ani nie jest w stanie wykonywać planu spłaty;
• Konsument wykonuje plan spłaty – spłata wierzycieli ze spieniężonego majątku dłużnika oraz jego skumulowanych dochodów albo zatwierdzenie Listy Wierzytelności, tj. ustalenie kompletnej listy wierzycieli, jeżeli dłużnik nie posiadał żadnego majątku.

III – Oddłużenie

Po wykonaniu planu spłaty następuje oddłużenie konsumenta – Sąd oddłuża konsumenta.

O oddłużeniu była już mowa we wcześniejszej części niniejszego opracowania, jednak dla zreasumowania należy zauważyć, iż postanowienie Sądu o umorzeniu niewykonanych w postępowaniu upadłościowym tj. niezaspokojonych zobowiązań, wydane zostaje z urzędu, czyli nie jest konieczny wniosek upadłego. Postanowienie Sądu o umorzeniu jedynie wykonuje wcześniejsze postanowienie o ustaleniu Planu Spłaty wierzycieli, w którym już wcześniej ustalono kwotę umorzenia zobowiązań.

Oddłużenie może nastąpić w trzech różnych okolicznościach w zależności od sytuacji finansowej dłużnika:

• po wykonaniu Planu Spłaty Wierzycieli przez upadłego;
• po wydaniu postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego, gdy Sąd nie ustala Planu Spłaty Wierzycieli, bo osobista sytuacja upadłego w sposób oczywisty wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach Planu;
• po uchyleniu Planu Spłaty Wierzycieli, jeżeli upadły trwale utracił możliwość wykonywania Planu na skutek okoliczności niezależnych od niego.

Moment, od którego upadły zaczyna żyć „od nowa”

Większość konsumentów zaniża swoje dochody, pozostając w stanie niewypłacalności i oczekując, że dopiero po ogłoszeniu upadłości odzyska szansę na zatrzymanie większej części dochodów na własne potrzeby. Tak działają wszyscy dłużnicy, zapominając, iż dochody osobiste – i ich ewentualny wzrost – są chronione w upadłości konsumenckiej dopiero od chwili uprawomocnienia się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli. Od chwili ogłoszenia upadłości przez cały czas trwania właściwego postępowania upadłościowego, a więc przez cały okres działania syndyka i likwidacji majątku upadłego, dochody upadłego w wysokości podlegającej zajęciu według reguł obowiązujących w postępowaniu egzekucyjnym wchodzą do masy upadłości. Zatem przez cały czas trwania powołania syndyka, upadły traci dochody w wysokości, w jakiej były bądź byłyby pobierane w egzekucji komorniczej. Momentem granicznym jest zamknięcie postępowania upadłościowego następujące w chwili uprawomocnienia się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli.

Długość trwania właściwego postępowania upadłościowego, a więc okresu pobierania części dochodów do masy upadłości, zależy od tego, czy upadły posiada majątek trwały i czy jego składniki cieszą się płynnością obrotu, a więc mogą zostać szybko zbyte przez syndyka. W przypadku, jeżeli cały majątek dłużnika sprowadza się wyłącznie do dochodów dłużnika działania syndyka w praktyce są bardzo ograniczone i czas całego postępowania ulega radykalnemu skróceniu. Zatem już po prawomocnym ustaleniu planu spłaty wierzycieli  dochody upadłego są nie tylko wolne od jakichkolwiek działań egzekucyjnych, jak również nie wchodzą do masy upadłości. Upadły może rozpocząć normalną pracę zarobkową, a także rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej biorąc oczywiście pod uwagę konieczność terminowych, dobrowolnych spłat na rzecz wierzycieli w ramach planu spłaty wierzycieli.

Egzekucja komornicza z dochodów osobistych zostaje umorzona z chwilą prawomocnego ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Od tej chwili dochody w wysokości dotychczasowego zajęcia komorniczego wchodzą do masy upadłości. Chodzi o to, aby ten czas trwał jak najkrócej. Należy pamiętać, że dochody uzyskiwane w chwili ustalania przez Sąd planu spłaty wierzycieli w sposób istotny wpływają na wysokość rat miesięcznych przekazywanych w jego ramach  na rzecz wierzycieli. Już po uprawomocnieniu się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli nawet radykalny wzrost dochodów osobistych upadłego nie może skutkować zwiększeniem kwot przekazywanych w ramach planu do wierzycieli. Nawet wielokrotny wzrost dochodów osobistych nie może zmienić warunków planu spłaty wierzycieli. Co więcej, w przypadku zmniejszenia dochodów bądź ich utraty upadły jest uprawniony do złożenia wniosku o zmianę planu spłaty wierzycieli celem dostosowania go do swoich  możliwości finansowych.

Prawda i mity o upadłości konsumenckiej

Mit: nie warto składać wniosku o upadłość przedsiębiorcy, bo nie ma żadnego majątku, więc sąd i tak wniosek oddali. Lepiej zamknąć działalność gospodarczą i od razu składać wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.

Prawda: przedmiotem obowiązku dłużnika niewypłacalnego jest samo złożenie terminowego wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy, niezależnie od późniejszej decyzji sądu.

Sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy w przypadku braku majątku na pokrycie kosztów postępowania i częściowego zaspokojenia wierzycieli vide art. 13 Ustawy. Jednakże dla niewypłacalnego dłużnika ważniejszy jest przepis art. 21 ust. 1 Ustawy dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Zatem przedmiotem obowiązku jest zgłoszenie terminowego wniosku o ogłoszenie upadłości niezależnie od tego, jaką decyzję podejmie Sąd rozpatrujący wniosek. Przedmiotem obowiązku dłużnika nie jest doprowadzenie do ogłoszenia upadłości. Nawet wniosek oddalony na podstawie art. 13 Ustawy jest spełnieniem obowiązku ustawowego. W przeciwnym wypadku mamy do czynienia z bezprawnym zaniechaniem z możliwymi negatywnymi konsekwencjami w postaci:

• późniejszego oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez okres 10 lat od daty niewypłacalności;
• orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej (orzeczenie sądu);
• wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć wierzyciel.

Mit: brak uprzedniego wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy nie jest problemem dla późniejszej upadłości konsumenckiej, bo zawsze można się powołać na klauzulę słuszności lub humanitarną.

Prawda: Sądy bardzo ostrożnie i zachowawczo korzystają z obu klauzul generalnych. Tym bardziej, że dotyczy to przedsiębiorcy, którego dotyczą wyższe standardy postępowania, podwyższony poziom wymaganej staranności.

Jest to najczęstsza przyczyna oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej byłego przedsiębiorcy. Brak terminowego wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy stanowi, bowiem przesłankę negatywną ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Przesłanka ta jednak jest warunkowa – obowiązuje przez okres 10 lat od chwili wystąpienia stanu niewypłacalności, a więc od momentu, kiedy dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości. W przeciwnym wypadku konieczne jest powoływanie się na klauzulę słuszności / humanitarną. Na chwilę obecną rzadko dochodzi do ogłoszenia upadłości konsumenckiej z powołaniem się na jedną z klauzul generalnych.

Mit: jeżeli złożymy wniosek o ogłoszenie upadłości na 1 rok od chwili przeniesienia prawa własności z pokrzywdzeniem wierzycieli to syndyk już nie może zakwestionować tej czynności prawnej i jest ona bezpieczna.

Prawda: należy uwzględniać nie tylko przepisy prawa upadłościowego, ale również KC. Syndyk może stosować również przepisy o skardze pauliańskiej z KC.

Oprócz prawa upadłościowego vide art. 125 i nast. Ustawy, okoliczność pokrzywdzenia wierzycieli na skutek różnych zdarzeń jest również uregulowana  w art. 527 i nast. KC. A termin zawity dla powództwa tzw. skargi pauliańskiej wynosi 5 lat. Syndyk po ogłoszeniu upadłości może stosować obie te podstawy prawne. Co więcej, syndyk po ogłoszeniu upadłości ma prawny obowiązek wystosowania zapytania do Urzędu Skarbowego o czynności prawne opodatkowane z okresu 5 lat przed złożeniem wniosku.

Mit: jeżeli nie złożono w ogóle wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy będącej osobą fizyczną, do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej konieczny jest upływ terminu 1 roku od chwili wykreślenia z rejestru przedsiębiorców CEIDG.

Prawda: od 1 stycznia 2016 r. konsumencką zdolność upadłościową osoba niewypłacalna nabywa już następnego dnia po wykreśleniu z CEIDG.

W chwili obecnej okres 1 roku dotyczy wyłącznie wierzycieli. To wierzyciele w okresie 1 roku od dnia wykreślenia z CEIDG mogą złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości byłego przedsiębiorcy. Będzie to już jednak konsumenckie postępowanie upadłościowe. Wniosek o upadłość złożony już po wykreśleniu z CEIDG zawsze będzie rozpatrywany, jako wniosek osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej.

Mit: w planie spłaty wierzycieli należy spłacić całe zadłużenie, więc nigdy nie dochodzi do umorzenia zobowiązań.

Prawda: celem upadłości konsumenckiej jest oddłużenie, a plan spłaty wierzycieli ma przede wszystkim charakter wychowawczy, a nie windykacyjny i nie ma charakteru obowiązkowego.

Jest to argument padający ze strony wierzycieli oraz firm windykacyjnych. Ma on oczywiście na celu powstrzymanie dłużnika przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.

Mit: w ramach upadłości konsumenckiej zawiera się układy z wierzycielami celem zachowania lokalu mieszkalnego.

Prawda: jest to bardzo optymistyczne założenie, które do tej pory nie ma pokrycia w praktyce.

Można zachować mieszkanie poprzez zawarcie układu z wierzycielami, jednakże dotychczasowe orzecznictwo w żaden sposób nie wskazuje na realność takiego rozwiązania,  co więcej,  postawa wierzycieli również nie daje ku temu podstaw. Samo istnienie przepisu nie tworzy jeszcze praktyki. Sama teoretyczna możliwość nie powinna stanowić czynnika determinującego postępowanie osoby niewypłacalnej.

Mit: zawsze należy podpisywać ugody i restrukturyzacje zobowiązań z wierzycielami, nawet, jeżeli dłużnik nie posiada finansowych możliwości ich obsługi.

Prawda: cechą rzetelnego dłużnika jest informowanie wierzycieli o swojej kondycji finansowej, zwłaszcza na etapie niewypłacalności.

W upadłości konsumenckiej kluczowe jest wykazywanie pozytywnych działań dłużnika względem jego wierzycieli celem udowodnienia tzw. moralności płatniczej dłużnika. Ugoda z wierzycielem, z której dłużnik się nie wywiązywał lub wywiązywał bardzo krótko będzie okolicznością całkowicie nieprzydatną w postępowaniu. Dlatego też nie jest wskazana, jako działanie nieprzynoszące żadnych korzyści dłużnikowi.

Mit: żeby realizować plan spłaty wierzycieli należy posiadać dochody.

Prawda: wystarczą same możliwości zarobkowe.

Ustalenie przez Sąd planu spłaty wierzycieli nie jest w żaden sposób uzależnione od istnienia źródła dochodów. Oczywiście brak możliwości zarobkowych może w wyjątkowych okolicznościach skutkować pominięciem planu oraz umorzeniem zobowiązań bez ustalenia planu z oczywistą korzyścią dla upadłego. Jednakże samo ustalenie planu jest naturalnym następstwem zakończenia postępowania upadłościowego, choć nie jest obowiązkowe. Natomiast wysokość miesięcznych spłat na rzecz wierzycieli w ramach planu jest uzależniona od następujących czynników:

• możliwości zarobkowych upadłego, które decydują o wysokości spłaty, ale nie stanowią warunku ustalenia planu;
• konieczności utrzymania upadłego oraz osób pozostających na jego utrzymaniu, w tym ich potrzeb mieszkaniowych;
• wysokości niezaspokojonych wierzytelności;
• realności zaspokojenia tych wierzytelności w przyszłości.

Mit: można dowolnie wpisywać wierzycieli do spisu wierzycieli zawartego we wniosku ogłoszenie upadłości konsumenckiej, a później syndyk i sąd to uzupełni w toku postępowania.

Prawda: spis wierzycieli jest kluczowy dla określenia zakresu oddłużenia.

Biorąc pod uwagę bardzo często występującą bierność wierzycieli w zakresie zgłaszania swoich zobowiązań w postępowaniu upadłościowym, jak również generalny charakter postanowienia o umorzeniu zobowiązań, czyli oddłużenia oraz jego zakres przedmiotowy, spis wierzycieli będący elementem wniosku o ogłoszenie upadłości jest najważniejszym czynnikiem determinującym zakres oddłużenia. Jak już wielokrotnie wcześniej podnoszono, zobowiązania umyślnie nieujawnione przez dłużnika w postępowaniu upadłościowym, w którym niezgłoszony wierzycieli  nie brał udziału, nie podlegają umorzeniu. Ponadto podanie danych nieprawdziwych bądź niezupełnych we wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej może skutkować sankcją umorzenia całego postępowania.

Mit: upadłość konsumencka nie działa.

Prawda: z chwilą wejścia w życie Upadłości Konsumenckiej w styczniu 2015 r. zmieniło się wszystko z korzyścią dla dłużnika.

Przede wszystkim brak majątku nie skutkuje oddaleniem wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej z art. 13 Ustawy, tak jak to się dzieje w przypadku upadłości przedsiębiorcy, a celem wiodącym konsumenckiego postępowania upadłościowego stało się oddłużenie.

Mit; nie ma różnicy pomiędzy osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą tj. przedsiębiorcą a osobą nieprowadzącą działalności gospodarczej.

Prawda: występują bardzo istotne różnice w statusie prawnym pomiędzy osobą fizyczną będącą przedsiębiorcą a nieprowadzącą działalności gospodarczej.

Różnice w uregulowaniach prawnych tych dwóch kategorii osób fizycznych prowadzą niejednokrotnie do złożonych sytuacji prawnych. Każda niewypłacalna osoba fizyczna musi rozpocząć analizę swojej sytuacji prawnej od zestawienia okresu ewentualnego prowadzenia działalności gospodarczej, tj. okresu wpisu w CEIDG z datą niewypłacalności, a więc datą powstania stanu niewypłacalności. Jest to punkt wyjściowy do dalszej analizy.

Mit: nie ma różnicy, w jakim sądzie złożymy wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.

Prawda: występują istotne różnice w praktyce orzeczniczej sądów upadłościowych oraz praktyce działań syndyków po ogłoszeniu upadłości. Miejsce złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości ma znaczenie.

W szczególności występują różnice w interpretacji klauzuli słuszności w przypadku byłych przedsiębiorców oraz rygoryzmu w ocenie poziomy staranności niewypłacalnego dłużnika, chociażby w ocenie zaciągania tzw. chwilówek czy sytuacji określanej, jako tzw. spirala zadłużenia. Niestety widać również różnice w przygotowaniu poszczególnych sądów do stosowania przepisów o nowej upadłości konsumenckiej, co powinno skłaniać do zmiany sądu. Należy, bowiem pamiętać, że właściwość miejscowa sądu zależy od miejsca zwykłego pobytu dłużnika vide art. 19 ust. 1c Ustawy.

Reasumując:

Znajomość podstawowych przepisów, konsekwencji prawnych i majątkowych związanych z postępowaniem upadłościowym osób nieprowadzących działalności gospodarczej, pomoże w podjęciu świadomej decyzji o złożeniu wniosku o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej. Należy pamiętać, iż poprawnie przygotowany i pozbawiony braków formalnych wniosek pozwala zaoszczędzić czas zarówno zainteresowanemu jak i sądowi. Jeżeli upadły spełnił warunki ogłoszenia upadłości i obowiązki w toku całego postępowania, a w szczególności wykonał plan spłaty wierzycieli,  to ma pewność oddłużenia. Sąd ma obowiązek długi te umorzyć. Czas pobierania części dochodów do masy upadłości w dużym stopniu decyduje o opłacalności decyzji o złożeniu wniosku o upadłość konsumencką.

Największą korzyść z oddłużenia w upadłości konsumenckiej odnoszą ci dłużnicy, którzy nie posiadają majątku trwałego, a których przyczyną niewypłacalności był spadek bądź utrata dochodów albo uzyskujący dochód w wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia minimalnego.

                                                                                  Opracowanie: Sabina Szafraniec